LENGUAS

08.06.2013 15:04

La lengua mazahua es una lengua que se habla en el centro de México. Sus hablantes denominan a la lengua con el nombre de jñatio, con el que también se designan a sí mismos los mazahuas. Este último es un etnónimo náhuatl que significa gente que posee venados.

El idioma mazahua pertenece al grupo lingüístico otopameano de la familia otomangue. Junto con otras sesenta y dos lenguas, el mazahua es reconocido como lengua nacional en México, con la misma validez que el idioma español en todo su territorio.[2] Los mazahuas tienen un alto grado de bilingüismo con el idioma español y se concentran principalmente entre los bosques del Estado de México y de Michoacán, en el valle de Ixtlahuaca a 36 km de la ciudad de Toluca, Edo. de México, especialmente en el municipio de San Felipe del Progreso. Sin embargo, también existen núcleos importantes de hablantes de esta lengua en la ciudad de Toluca y en el Distrito Federal, entidad en la que conforman la sexta comunidad lingüística después de los hablantes de español, náhuatl, otomí, mixteco y zapoteco.

El mazahua es una lengua muy próxima al otomí. Al igual que el otomí tiene artículo definido (nu- 'el, la') e idefinido (na- 'un, una'), cuya forma en plural es común a ambos (yo- 'los, las, unos, unas'). Los nombres no distinguen normalmente singular de plural, aunque las formas poseíadas de los mismos pueden distinguir si el poseedor es singular o plural:

xin-ʣumwɨ 'mi casa, mis casas'
xin-ʣumwɨ-hi 'nuestra casa, nuestras casas'
 

En el verbo en cambio se distinguen tres números gramaticales: singular, plural y dual. Una forma verbal conjugada normalmente tiene la siguiente estructura:[5]

TIEMPO/MODO/ASPECTO + raíz + PERSONA + NÚMERO
ra-xi-ko-Ø (PRES-dormir-1ªPERS.-SING) 'duermo'
ra-xi-nu-Ø (PRES-dormir-3ªPERS.-SING) 'duerme'
ru-nyona-ko-hi (PAS-comer-1ªPERS.-PLU) 'Hemos comido'
ru-nyona-nu-Ø (PAS-comer-3ªPERS.-SING) 'Ha comido'

Los nombres usan ampliamente los prefijos para la derivación:

(deverbativo de acción verbal) hɛʤɛ 'hilar' > tʰɛʤɛ 'huso'
(deverbativo de agente) biʒi 'música' > bɛbiʒi 'músico (persona)'

Comparación léxica

El siguiente cuadro compara los numerales varias variedades de mazahua:

GLOSA Mazahua[6] proto-
mazahua
proto-
otomí
proto-
matlazinca
s. XVII El Oro Atlacomulco Yeche Francisco
Serrato
Almoloya S. Bart.
del Llano
1 daha daha nahĩ daha daa na na *ndaha *ʔna *n
2 yehe yehe yɛhɛ yehe yɛɛ yihɛ *ye-he *yó-hó *-nó
3 eñhii niʔi nihi niʔi nii ni ñi *niʔi *ʔñu *-yu/*-ʃu
4 zioho ʣiyo ʣiyo ʣiyo ziho ʣiyo ʒiyo *ʣi-yo *góhó *kunhó
5 zicha ʦiʧʔaha ʦiʧa ʣiʧʔa ʦiʧa ʦiʧa ʧiʧa *ʦiʧʔa *kʔĭtʔa *kwi-tʔa
6 nantto ñãnto ñãnto ñãnto ñãnto ñãnto ñãnto *ʔɾa-tó *(ʔ)ɾa-n *ndáh-n
7 yencho yenʧo yenʧo yenʧo yenʧo yenʧo yenʧo *ye-nʧo *yo-tó *ñe-nto
8 ñincho ninʧo yinʧo ñinʧo ninʧo ñinʧo ñinʧo *ni-nʧo *hñã-tó *ñe-kunhó
9 zincho zinʧo ʣinʧo ʣinʧo (nuebe) (nuebe) zinʧo *ʣi-nʧo *gí  
10 decha ʤeʦaha yeʧʔa yeʧʔa ʤeʧa yeʧa ʤeʧʔa *ye-ʧʔa *ʔɾɛtʔa *ndah-tʔa
'cabeza' ñi ñiʔi ñi nii ñi ñi ñi *niʔ *ñá (<*yã) *nu
'ojo' cho ndoo ʧo ʒoo ʒoo ɾo ʧo *nto *dɔ *nta
'oreja' zo nzõõ to ʣõõ   ʧõ   *gũ  
'mano' ye ʤeʔe bwiʤe yee ʤeʔe ye ye *yeʔ *ʔyé *yé
'pie' hua gwaʔa kwa kwaa gwaʔa kwa kwa *kwa *gwá *mo
'sangre' qhi, çi kʔiʔi   kʔiʔi tsii kʔi tsi *kʔi *khí *ʧíhya
'maíz' cho jeʧo dɛʧo jeʧo dɛʧo ɾdɛʧo dɛʧo *deʧo *dethã *datʔwi
'chile' y iʔi i ʔi ʔiʔi ʔi ʔi *ʔi *ʔí *himí
'sal' o   ʔu ʔõʔõ ʔõ ʔõ *ʔõ *ʔũ *tʔusi
'carne' gues, zee ngɛ ngɛh-ɛ nzɛɛ ngɛɛ ngɛ ngɛ *n-ge *n-gí *ríní
'caballo[7] paɾe pʔi pʔi pʔi pʔi pʔi pʔani *phari *phani  
'tierra' homue   homʔwĩ hõmʔwĩ hõmʔwĩ hõma hõma *homʔwĩ *hɔi  
'piedra' do   ndo nɾo ɾoo   mezo *ndo *dó *nto
'sol, luz' yhaɾe yaɾi hyaɾi hyaɾi yaɾi hyaɾi yaɾi *hyaɾi *hyádi *yahbi
'cielo' ahezi hɛ̃se hɛ̃se hɛ̃nse hɛ̃ze hɛ̃nsi hɛ̃sɛ      
'agua' dehe dehe dehe dɛhɛ ɾɛɛ ɾɛ dɛhɛ *dehe *déhé *ntá-wi
'frío' ze   sɛh-ɛ sɛɛ nsɛ *se(e) *ʦɛ´ *ʦé
'calor' pa   pa pah-a pa pa pa *pa *pa *pá-
'día' pa   pa pa pa padya pa *pa *pá  
'noche' xõmue ʃõmwũ ʃõmwĩ ʃõmwĩ ʃõmĩ ʃõmĩ ʃõmĩ *šõmwi *(n-)šũi *ʃũi
'año' chee kʔe kʔe kʔe kʔi kʔe   *kʔe- *kʔeya *kʔi
'casa' zumue ʣu zumwĩ gumwĩ gumwĩ gumwĩ ʣumwĩ *gũ-mwĩ *n-gũ *báʔni
'mercado' chomue ʧõmĩ ʧõmwĩ ʒõmwi ʒomwĩ ʧõmĩ ʧõma *ʧomi   *tetani
'mujer' chixu diʃu (bɛñi) ɾisĩ ɾiʃu ɾiʃõ dinʃõ *ndi-šu *(ši-)ʦu-  
'hombre' ondee bɛzo bɛzo bwɛzo bɛzo bɛzo bɛzo *wɛ-zo